سیدمحمدباقر بن محمداسماعیل حسینی خاتون‌آبادی اصفهانیمیرمحمّدباقر خاتون آبادی عالم فاضل فقیه محقق و ادیب مدقّق امامی، از علمای قرن دوازدهم هجری اواخر دوره صفوی در اصفهان می‌باشد. ۱ - شناخت اجمالیمیرمحمّدباقر بن میرمحمّداسماعیل (متوفی ۱۱۱۶) بن میرمحمدباقر حسینی خاتون آبادی، عالم فاضل فقیه محقق و ادیب مدقّق، از علمای قرن دوازدهم هجری. در سال ۱۰۷۰ق در اصفهان متولّد شده و نزد جمعی از علمای اصفهان از جمله ملّامحمّدباقر محقق سبزواری و پدر دانشمند خود و آقاحسین خوانساری به تحصیل پرداخت و خود عالمی جامع و فقیهی کامل گردید تا جائی که مورد توجّه و عنایت شاه سلطان حسین صفوی قرار گرفته و به دستور او برخی از کتاب‌ها را از عربی به فارسی ترجمه کرد و پس از احداث مدرسه چهارباغ او را مامور تدریس در آن مدرسه نمود. در سال ۱۱۲۴ق نیز او را به سمت «رئیس العلماء» و منصب «ملّاباشی» منصوب نمود. ۲ - شاگردانکسانی چون ملاعبدالحسین کاظمی (زنده تا ۱۱۲۰)، سیدنورالدین جزایری (متوفی ۱۱۵۸)، سیداحمد علوی خاتون آبادی (متوفی ۱۱۶۱) و محمدصالح قزوینی (متوفی قبل از ۱۱۹۱) نزد او تلمذ کرده‌اند. [۱]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۲۱، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۲]
خاتون آبادی، محمدحسین بن محمدصالح، احوال العلماء من اقارب المؤلف، گ ( ۲۹۱)،نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۷/۵۵۰۱.
[۳]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۲۷، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
[۴]
قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۷۸، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷.
[۵]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۸۸، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۶]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، دانشمندان و بزرگان اصفهان، ج۱، ص۳۰۸-۳۰۹.
۳ - مقام علمیبه نوشته برخی مؤلفان، میرمحمدباقر به لحاظ علمی هم‌رتبه پدر خود بود، اما ویژگی‌هایی چون خوش‌بیانی و مهارت در تدریس و منزلت ویژه او نزد شاه سلطان حسین صفوی (حک: ۱۱۰۵ـ۱۱۳۵) بر شهرت او افزود. شاه وی را به استادی خود برگزید و بر همه عالمان آن عصر مقدّم داشت و همواره با او مشورت می‌کرد. امرا و دولتمردان نیز به پیروی از شاه در برابر او خاضع بودند. [۷]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۶ـ ۵۵۷، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۸]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۶۲ـ۵۶۳، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۹]
قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۷۷ـ۷۸، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷.
۴ - نپذیرفتن منصب شیخ الاسلامیپس از وفات جعفر بن عبداللّه کَمَرهای ، شیخ‌الاسلام اصفهان، در ۱۱۱۵، شاه با اصرار بسیار منصب شیخ الاسلامی را به خاتون آبادی پیشنهاد کرد، اما او این منصب را به دلیل «عدم مشروعیت » نپذیرفت. [۱۰]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۳ـ۵۵۴، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
سخنان بعدی میرمحمدباقر با شاه بیانگر آن است که وی خود را واجد شرایط لازم برای تصدی این منصب نمی‌دانسته است یعنی خود را مجتهد نمی‌خوانده است. [۱۱]
طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، ج۱، ص۲۵۵، تهران ۱۳۷۵ش.
سلطان حسین از آقاجمال‌الدین خوانساری (متوفی ۱۱۲۲) خواست که میرمحمدباقر را به پذیرش این مسئولیت وادار کند ولی وی باز هم امتناع نمود. سپس یکی دیگر از افراد خاندان خاتون آبادی، میرمحمدصالح خاتون آبادی، به این سمت برگزیده شد. [۱۲]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۴ـ ۵۵۵، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
این رویداد از ارادت شاه‌صفوی به میرمحمدباقر نکاست؛ چنانکه او را در سفر خود در ۱۱۱۹ به مشهد، همراه و هم‌صحبت خود کرد. ۵ - تفویض مقام ملاباشیشاه در ذیحجه ۱۱۱۸، که بنای مدرسه چهارباغ (سلطانی) تقریباً پایان یافته بود، میرمحمدباقر را به مدرّسی آن‌جا برگزید؛ هرچند افتتاح رسمی آن تا رجب ۱۱۲۲ به تعویق افتاد. خاتون آبادی در ۱۱۲۳ به سبب اشتغالات فراوان، تدریس در این مدرسه را به فرزندش محمد سپرد. [۱۳]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۶ـ۵۵۷، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۴]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۹ـ۵۶۱، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۵]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۶۳، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۱۶]
تبریزی، محمد زمان بن کلب‌علی، فرائد الفوائد: در احوال مدارس و مساجد، ج۱، ص۲۹۱، چاپ رسول جعفریان، تهران ۱۳۷۳ش.
در ۱۱۲۴ میرمحمدصالح از سِمَت شیخ الاسلامی برکنار شد. شاه برخی اختیارات میرمحمدصالح مانند تولیت اوقاف را به میرمحمدباقر سپرد و درخواست مصرّانه وی برای بازگرداندن آن‌ها به میرمحمدصالح را نپذیرفت. به علاوه، در همین زمان منصب جدیدی ایجاد کرد که شأن اصلی آن ریاست بر علما بود و این منصب را ملاباشی نامید و آن را به میرمحمدباقر تفویض کرد. [۱۷]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۶۵ـ۵۶۶، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
ظاهراً او نخستین کسی بود که عهده‌دار این منصب شده بود. ۶ - وظائف ملاباشیبه این ترتیب، ملاباشی مهم‌ترین مشاور شاه بود و این منصب عالی‌ترین مقام روحانی در ساختار دیوانی ایران در اواخر دوران صفویان به شمار می‌رفت. رساندن وجوهات و صدقات به نیازمندان، پراخت حقوق طلاب و جلوگیری از ظلم به افراد، از جمله وظایف ملاباشی بود. [۱۸]
میرزاسمیعا، تذکرةالملوک، ج۱، ص۱ـ۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ش.
میرزا سمیعا در تذکرةالملوک، که موضوع آن مناصب رسمی حکومتی است و ظاهراً در زمان حکومت اشرف افغان (حک: ۱۱۳۷ـ۱۱۴۲) نوشته شده، منصب ملاباشی را معرفی کرده و از میرمحمدباقر ــ یعنی خاتون آبادی ــ به عنوان اولین ملاباشی نام برده است. [۱۹]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۱ـ۲، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
۷ - اشتباه نویسندگانمینورسکی در حواشی خود بر این کتاب، وی را محمدباقر مجلسی (متوفی ۱۱۱۰) پنداشته و بر پایه این تصور نتایجی گرفته است. [۲۰]
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، سازمان اداری حکومت صفوی، ج۱، ص۷۲، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک، ترجمه مسعود رجب نیا، در همان.
این خطا عیناً در آثار چند نویسنده غربی و ایرانی نیز بروز یافته و اظهارنظرهایی را در پی داشته است [۲۱]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، زندگینامه علامه مجلسی: تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در قرن ۱۱ هجری، ج ۱، ص۱۴۰ـ۱۴۴، اصفهان (۱۴۰۱).
[۲۲]
طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، ج۱، ص۱۷ـ۱۸، تهران ۱۳۷۵ش.
در سال‌های اخیر، کالینترنر، نیز بر این اظهارنظر مینورسکی انتقاد کرده است. [۲۳]
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، سازمان اداری حکومت صفوی، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۶، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک، ترجمه مسعود رجب نیا، در همان.
۸ - یورش به خانه خاتون آبادیدر صفر ۱۱۲۷ نان در اصفهان گران شد. شایع شده بود که خاتون آبادی شاه را تشویق به افزایش قیمت کرده است. برخی از مردم تحریک شدند و به خانه او یورش بردند. شاه سلطان حسین برای حفظ جان وی و پراکندن مردم اقدماتی کرد، اما فتحعلی‌خان داغستانی، که در آن زمان رئیس غلامان ویژه (قولْلَر آقاسی) بود و با خاتون آبادی میانه خوبی نداشت، نیرنگی به کار بست و سبب ضرب و جرح طلاب و شماری از نزدیکان خاتون آبادی، که در خانه او گرد آمده بودند، شد. ۹ - واکنش علما و شاهحمله به خانه میرمحمدباقر و بی‌حرمتی به او، واکنش مردم و عالمان شهر را برانگیخت. آنان مساجد را بستند و اجتماعاتی تشکیل دادند، اما این کارها نتیجه‌ای دربرنداشت و از جانب شاه اقدام مؤثری صورت نگرفت. [۲۴]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۶۷ـ ۵۶۹، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
احتمالا بی‌تفاوتی شاه ناشی از تأثیرپذیری از اطرافیان و درباریانی بود که از نفوذ کلام میرمحمدباقر و اعتبار دینی و سیاسی او ناخشنود بودند. ۱۰ - وفاتبیماری خاتون آبادی که پیش از این آغاز شده بود، براثر آن واقعه شدت یافت و او در سه‌شنبه ربیع الاول ۱۱۲۷ق درگذشت. [۲۵]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۶۹، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
برخی منابع گفته‌اند که میرمحمدباقر را مسموم کرده بودند، چنانکه به او شهید ثالث گفته می‌شد، و این مادّه تاریخ برای این واقعه سروده شده است: «آمد «جگر» از «شهید ثالث» بیرون ۱۳۵۰-۲۲۳=۱۱۲۷ [۲۶]
قمی، عباس، منتهی الآمال، ص۶۷۷.
[۲۷]
امینی نجفی، عبدالحسین، شهیدان راه فضیلت، ص۳۶۲-۳۶۳.
او در تکیه خاتونآبادیِ تخت فولاد اصفهان در کنار پدرش به خاک سپرده شد. [۲۸]
خاتون آبادی، محمدحسین بن محمدصالح، احوال العلماء من اقارب المؤلف،گ ( ۲۹۱)، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۷/۵۵۰۱.
[۲۹]
امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، ج۱، ص۲۳۴، قم ۱۳۵۲ش.
[۳۰]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، لسان الارض، ج۱، ص۱۱۲ـ۱۱۴، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
هرچند میرمحمدباقر از عالمان مشهور زمان خود به شمار می‌رفت، اما ظاهراً نزدیکی او به سلطان در این خصوص نقشی مهم داشت، ازاین‌رو، ادعای میرزا سمیعا [۳۱]
میرزاسمیعا، تذکرة الملوک، ج۱، ص۱ـ۲، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ش.
که او را از نظر علمی فروتر از آقاجمال خوانساری خوانده، چندان دور از واقع به نظر نمی‌رسد.به‌ویژه آن‌که خاتون آبادی خود نیز جایگاه علمی آقاجمال را حرمت می‌نهاد. [۳۲]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۹ـ۵۶۱، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
۱۱ - آثاربرخی آثار فارسی خاتون آبادی عبارت‌اند از: نوروزنامه یا «نوروزیّه» که تقویمی است بر طبق اخبار و احادیث، به فارسی، موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه شخصی سیّدناصر میبدی کرمانشاهی در مشهد مقدّس و کتابخانه خاندان میبدی در کرمانشاه [۳۳]
دانش پژوه، محمدتقی، فهرست مرکزی دانشگاه تهران، ج۶، ص۲۷۱۶.
[۳۴]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست شخصی میبدی، ج۱، ص۳۸-۳۹.
[۳۵]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست خاندان میبدی، ص۱۴۹.
؛ کائنات الجَوّ یا آثار عُلوی، درباره تطبیق قواعد شریعت با اقوال حکما؛ رسالةٌ فی ماءِالنِیسان و ما یَتعلَّق به درباره خواص باران ماه نیسان و آثار قمر در عقرب از دیدگاه احادیث شیعه که نسخه‌ای از آن به شماره ۱۲۶۶ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و نسخه‌ای دیگر در مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق) موجود است.. [۳۶]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۲۲۸، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۹، ص۱۳، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۸]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۲، ص۱۴۷۱۴۸، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۹]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۴، ص۳۷۹، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۰]
دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، ج۱، ص۱ـ۲، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ش.
[۴۱]
دانش‌پژوه، محمدتقی، نسخه‌های خطی، ج۱۱-۱۲، ص۱.
[۴۲]
کتابخانه مجلس شورای اسلامی، فهرست دانشگاه تهران، ج۶، ص۲۷۱۶.
[۴۳]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست سپهسالار، ج۱، ص۱۸۴۴.
«آداب دعا» به فارسی، که نسخه‌های آن در کتابخانه‌های دانشگاه تهران، ملک و دانشکده الهیات دانشگاه تهران موجود است. [۴۴]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، زندگینامه علّامه مجلسی، ج۱، ص۳۲۶.
[۴۵]
حجتی، محمدباقر، فهرست الهیات دانشگاه تهران، ص۱.
«ترجمه بلدالامین» موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران. [۴۷]
دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۰، ص۱۶۶۳.
«ترجمه عهدنامه مالک اشتر» که نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران، ملّی ملک و ملّی ایران موجود است. [۴۸]
دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار و سیدمحمدحسین حکیم، فهرست ملک، ج۲، ص۱۳.
[۴۹]
فهرست ملّی ایران، ج۶، ص۱۳۹.
[۵۰]
فهرست مرکزی دانشگاه تهران، ج۷ ص۲۷۱۶.
«ترجمه فقه الرضا (علیه‌السلام)» موجود در کتابخانه مدرسه فیضیّه قم. [۵۱]
استادی، رضا، فهرست فیضیّه، ج۲، ص۲۵.
«ترجمه و شرح مجمع البیان».«سوره‌هایی که در فرایض خوانده می‌شود» موجود در کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی. [۵۲]
حسینی خاتون‌آبادی، محمدباقر، ترجمه اناجیل اربعه: مقدمه، ص۵۲.
«تعقیبات نماز» که در کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی موجود است. [۵۳]
حسینی اشکوری، سیداحمد، فهرست مرعشی، ج۲، ص۲۵۴.
«صیغ عقود نکاح»، موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه ملّی ملک. [۵۴]
فهرست مشکات، ج۳، ص۲۶۱۷.
[۵۵]
دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار و سیدمحمدحسین حکیم، فهرست ملک، ج۶، ص۸۱.
«لیلیّه» ترجمه از کتاب شیخ صفی‌الدّین اردبیلی که در کتابخانه نگارنده موجود است. [۵۶]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، زندگینامه علّامه مجلسی، ج۱، ص۳۲۷.
وی همچنین حاشیه‌هایی بر دو کتاب علامه حلّی در علم رجال، ایضاحُ الاشتباه و خلاصةالاقوال، نگاشته است. [۵۸]
قزوینی،عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ص۵۵۲، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷.
خاتون آبادی برخی آثار مهم را، عمدتاً به درخواست شاه سلطان حسین، به فارسی ترجمه کرد، از جمله: عُدَّةُ السَفَر و عُمْدَةُ الحَضَر اثر ابوعلی طبرسی (متوفی ۵۴۸) که درباره نمازهای مستحبی و ادعیه است مکارم الاخلاق اثر رضی‌الدین ابونصر طبرسی (عالم قرن ششم)، موجود در کتابخانه دکتر اصغر مهدوی در تهران. [۶۰]
چارلز آمبروز، استوری، ادبیات فارسی استوری، ج۲، ص۷۷۳.
؛ المشکول اثر حاج باب ابن محمدصالح قزوینی (عالم سده یازدهم)، که به سبک کشکول تألیف شده است و در ترجمه آن برخی عالمان معاصر او مشارکت داشته‌اند، موجود در کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی. [۶۲]
حسینی خاتون‌آبادی، محمدباقر، ترجمه اناجیل اربعه: مقدمه، ص۴۳ و ۴۴.
این اثر در ۱۳۰۰ در تهران چاپ شد. [۶۳]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۶۷، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۴]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۲، ص۱۴۷، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۵]
مشار، خانبابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج ۲، ستون ۱۴، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.
عُیون الحِساب اثر ملامحمدباقر یزدی (ریاضیدان مشهور، متوفی قبل از ۱۰۶۹) موجود به شماره ۲۱۳۰ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی. [۶۶]
حائری، عبدالحسین، فهرست مجلس، ج۶، ص۱۰۷.
[۶۷]
خاتون آبادی، محمدحسین بن محمدصالح، احوال العلماء من اقارب المؤلف، گ(۲۹۱)، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۷/۵۵۰۱.
[۶۸]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۲، ص۱۴۸، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۹]
نفیسی، سعید، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۶، ص۱۰۷، ج ۶، تهران ۱۳۴۴ش.
و اناجیل اربعه. خاتون آبادی کتاب اخیر را به درخواست شاه سلطان‌حسین برای رد کردن آرای مسیحیان (که در آن زمان مبشرانشان در اصفهان تبلیغ می‌کردند) ترجمه کرد. توضیحات خاتون آبادی در مقدمه کتاب نشان می‌دهد که ترجمه با دقتِ تمام صورت گرفته است. کتاب، نثری بسیار روان و قابل فهم دارد. وی همچنین بر آن حاشیه نوشته است. بخش اعظم این حواشی، در توضیح متن کتاب بوده است. ۱۲ - نحوه نگارشاز پاره‌ای از تعلیقات مزبور برمی‌آید که وی علاوه بر بهره بردن از نسخه‌های گوناگون انجیل به عربی، در برخی موارد با کمک پادُریان، کشیشان مبلّغ مسیحی ، اصفهان از متن لاتینی و حتی عبری آن بهره جسته و در پاره‌ای موارد، از پادریان مطالبی نقل کرده است. وی همچنین از شرح‌های متعدد انجیل نیز استفاده کرده و در موارد متعددی، در تعلیقات خود، دیدگاه‌های گوناگونی را درباره شرح عبارات انجیل یادآور شده است. خاتون آبادی علاوه بر تعلیقات توضیحی، حواشی نقادانه‌ای هم بر کتاب دارد، مثلا او دیدگاه مسیحیان را درباره «ابن‌اللّه بودن مسیح» به نقد کشیده است، اما مهم‌ترین جنبه نقد او، بیان تناقضاتِ موجود میان اناجیل و اثبات تحریف این کتاب است که احاطه او را بر محتوای اناجیل نشان می‌دهد [۷۱]
کتاب مقدس عهد جدید فارسی، ترجمه اناجیل اربعه، مقدمه جعفریان، ص ۴۵ـ۴۹، ترجمه و تعلیقات از میرمحمدباقر خاتون آبادی، چاپ رسول جعفریان، (قم ۱۳۷۳ش).
این کتاب در ۱۳۷۳ش در قم با مقدمه رسول جعفریان چاپ شد. [۷۲]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۵۹ـ۵۶۱، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۷۳]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۸۴، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۴]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۶، ص۱۹۲۱۹۳، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۷۵]
انوار، عبداللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملّی، ج۶، ص۱۳۹، تهران ۱۳۴۳ـ۱۳۵۸ش.
[۷۶]
صدر، حسن، فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا، ج۱، ص۳۹۵، چاپ رضا استادی، در آشنایی با چند نسخه خطی، دفتر۱، قم ۱۳۵۵ش.
۱۳ - فرزنداندو فرزند خاتون آبادی، محمد و اسماعیل نیز از عالمان روزگار خود بودند. محمد در ۱۰۹۳ در مدینه به دنیا آمد. وی در ۱۱۲۳ به نیابت از پدر بر کرسی تدریس مدرسه چهارباغ (سلطانی) نشست و پس از وفات او، به تدریس در آن‌جا ادامه داد. وی از مدرّسان جامع عباسی (نام کنونی آن: مسجد امام) هم بود. وی همچنین از پدرش اجازه روایت داشت و میرزا ابراهیم بن غیاث الدین محمد اصفهانی خُوزانی (متوفی ۱۱۶۰) از او اجازه روایت گرفت. [۷۷]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، ص ۵۳۶،وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۷۸]
عبدالنبیبن محمدتقی قزوینی،ص۵۶۳-۵۶۵، ۵۶۹تتمیم املالآمل، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷.
[۷۹]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۶۶۳ـ۶۶۴، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
محمد پس از ۱۱۶۰ درگذشت و در مدینه دفن شد [۸۰]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۳۶، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۸۱]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
مهدوی [۸۲]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، لسان الارض، ج۱، ص۱۱۴، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
وی را متوفی ۱۱۳۶ و مدفون در تکیه خاتون آبادی دانسته است.به احتمال زیاد او بین سیدمحمدبن سید محمدباقر (وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش. ) بن اسماعیل بن عمادالدین خاتون آبادی و سیدمحمد فرزند سیدمحمدباقرِ ملاباشی خلط کرده است [۸۳]
خاتون آبادی، محمدحسین بن محمدصالح، احوال العلماء من اقارب المؤلف،گ۲۹۰، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۷/۵۵۰۱.
که محمدِ نخست را متوفی ۱۱۳۳ و مدفون در تکیه خاتون آبادی دانسته است).شرح فارسی الاربعین حدیثاً فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، اثر جمعی از علمای بحرین ، از او برجای مانده است. [۸۴]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۷۰، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اسماعیل، معروف به اسماعیل ثالث در فقه ، حدیث و تفسیر تبحر داشت و پس از وفات پدرش در جامع عباسی به تدریس و اقامه نماز جماعت پرداخت. وی همچنین از مدرّسان مدرسه چهارباغ بود. [۸۵]
خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، ج۱، ص۵۶۹، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش.
[۸۶]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۶۲، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۸۷]
حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج۱، ص۱۳۱، اصفهان ۱۳۳۷ش.
سیدعبداللّه جزایری [۸۸]
جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، ج۱، ص۱۳۰، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹.
که خود از شاگردان او بوده، وی را به علم و تقوا و نیک‌سیرتی ستوده است.اسماعیل خاتون آبادی پس از ۱۱۶۰ درگذشت [۸۹]
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۶۲، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
و در تکیه خاتون آبادی در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. [۹۰]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، لسان الارض، ج۱، ص۱۱۴، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش.
[۹۱]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، رجال اصفهان یا تذکرة القبور، ص۱۰۴.
[۹۲]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، سیری در تاریخ تخت فولاد، ص۱۱۴.
[۹۴]
مهدوی، سیدمصلح‌الدین، خاندان شیخ الاسلام اصفهان، ص۴۱-۴۲.
[۹۶]
آزاد کشمیری، محمدتقی، نجوم السماء، ص۲۷۵.
[۹۷]
دوانی، علی، مفاخر اسلام، ج۸، ص۵۳۳.
[۹۸]
حزین لاهیجی، محمدعلی، تاریخ و تذکره حزین، ص۲۰۹.
[۹۹]
حزین لاهیجی، محمدعلی، تاریخ و تذکره حزین، ص۳۶۰.
[۱۰۰]
دوانی، علی، علّامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ص۲۳۷.
[۱۰۱]
حسینی اشکوری، سیداحمد، تراجم الرّجال، ج۲، ص۵۹۲-۵۹۹.
[۱۰۲]
طارمی، حسن، علّامه مجلسی، ص۲۵۷-۲۵۳.
[۱۰۳]
معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج۱، ص۱۱۲.
[۱۰۴]
همایی، جلال‌الدین، تاریخ اصفهان (تکایا و مقابر)، ص۴۳۵-۴۳۶.
.۱۴ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش. (۳) امینی، عبدالحسین، شهداءالفضیلة، قم ۱۳۵۲ش. (۴) انوار، عبداللّه، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملّی، تهران ۱۳۴۳ـ۱۳۵۸ش. (۵) تبریزی، محمد زمان بن کلب‌علی، فرائد الفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران ۱۳۷۳ش. (۶) جزایری، عبداللّه بن نورالدین، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم ۱۴۰۹. (۷) حبیب آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، ج ۱، اصفهان ۱۳۳۷ش. (۸) حسینی اشکوری، سیداحمد، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴. (۹) خاتون آبادی، عبدالحسین بن محمدباقر، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارش‌های سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش. (۱۰) خاتون آبادی، محمدحسین بن محمدصالح، احوال العلماء من اقارب المؤلف، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۷/۵۵۰۱. (۱۱) دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، بخش ۳، تهران ۱۳۴۰ش. (۱۲) صدر، حسن، فصل القضاء فی الکتاب المشتهر بفقه الرضا، چاپ رضا استادی، در آشنایی با چند نسخه خطی، دفتر۱، قم ۱۳۵۵ش. (۱۳) طارمی‌راد، حسن، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش. (۱۴) قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم املالآمل، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۷. (۱۵) کتاب مقدس عهد جدید فارسی، ترجمه اناجیل اربعه، ترجمه و تعلیقات از میرمحمدباقر خاتون آبادی، چاپ رسول جعفریان، (قم ۱۳۷۳ش). (۱۶) مشار، خانبابا، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش. (۱۷) مهدوی، سیدمصلح‌الدین، زندگینامه علامه مجلسی: تاریخ علمی و اجتماعی اصفهان در قرن ۱۱ هجری، اصفهان (۱۴۰۱). (۱۸) مهدوی، سیدمصلح‌الدین، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش. (۱۹) میرزاسمیعا، تذکرةالملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ش. (۲۰) مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ، سازمان اداری حکومت صفوی، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک، ترجمه مسعود رجب نیا، در همان. (۲۱) نفیسی، سعید، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج ۶، تهران ۱۳۴۴ش. (۲۲) نوری، حسین بن محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «میر محمد باقر خاتون آبادی»، شماره۶۷۲۰. مهدوی، سیدمصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۲، ص۵۵-۵۷. رده‌های این صفحه : ادیبان اصفهان | ادیبان اصفهان سده دوازدهم(قمری) | ادیبان ایران | ادیبان ایرانی سده دوازدهم(قمری) | ادیبان سده دوازدهم(قمری) | عالمان اصفهان | عالمان اصفهان سده دوازدهم(قمری) | عالمان ایران | عالمان ایرانی سده دوازدهم(قمری) | عالمان سده دوازدهم(قمری) | فضلای اصفهان | فضلای اصفهان سده دوازدهم(قمری) | فضلای ایران | فضلای ایران سده دوازدهم(قمری) | فضلای سده دوازدهم(قمری)
|